عطار نیشابوری یکی از شاعران و عرفای بزرگ ادبیات فارسی که متعلق به نیمه‌ی دوم سده‌ی ششم و نیمه‌ی اول سده‌ی هفتم است. او دارای آثار زیادی با مضامین مختلف است که به دلیل نثر روان و در عین حال تاثیرگذارش بسیار معروف است. اگر با ما در این بخش از انگیزه همراه شوید با زندگینامه عطار از خانواده تا آثارش و ویژگی آن‌ها و چگونگی مرگش آشنا خواهید شد.
زندگینامه عطار نیشابوری
فریدالدین ابوحامد محمد عطار نیشابوری مشهور به شیخ عطّار نیشابوری از مشهورترین شعرا و عارفان تاریخ ایران به حساب می‌آید. وی در سال ۵۴۰ ه. ق برابر با ۱۱۴۶ میلادی در قریه کدکن یا شادیاخ در نیشابور به دنیا آمده است. البته درباره زمان تولد او همیشه بحث بوده و بسیاری از تاریخ نویسان معتقدند سال ولادتش ۵۱۳ ه. ق و بعضی دیگر سال تولدش را ۵۳۷ ه. ق می‌دانند. نام او محمّد، لقبش فریدالدّین و کنیه‌اش ابوحامد بوده و در شعرهایش بیشتر عطّار و گاهی نیز فرید تخلص کرده است.
خانواده عطار
نام پدر عطّار ابراهیم کدکنی با کنیهٔ ابوبکر و نام مادرش رابعه بوده است. متاسفانه درباره دوران کودکی و زندگی خانوادگی او اطلاعات زیادی وجود ندارد. گفته می‌شود که پدرش در نیشابور به شغل عطاری یعنی داروفروشی مشغول بوده و او داروسازی و داروشناسی را از پدرش آموخته است. وی علاقه‌ای به مدرسه و خانقاه نشان نداده و پس از فوت پدر محمد عطار جای پدر را گرفته و شغل وی را ادامه داده است. گفته شده هر دوی آن‌ها از عطاران ماهر زمان خود بوده اند.
انقلاب روحی و ورود به عرصه شعر و عرفان
مشهورترین داستانی که در این باره گفته شده است به نقل از جامی است به این صورت که:
عطار در محل کسب خود مشغول به کار بود که درویشی از آنجا گذر کرد. درویش درخواست خود را با عطار در میان گذاشت، اما عطار همچنان به کار خود می‌پرداخت و درویش را نادیده گرفت. دل درویش از این رویداد چرکین شد و به عطار گفت: تو که تا این حد به زندگی دنیوی وابسته‌ای، چگونه می‌خواهی روزی جان بدهی؟ عطار به درویش گفت: مگر تو چگونه جان خواهی داد؟ درویش در همان حال کاسه چوبین خود را زیر سر نهاد و جان به جان آفرین تسلیم کرد.
این رویداد اثری ژرف بر عطار گذاشته و باعث دگرگونی و تغییر مسیر وی شده است. او بعد از این حادثه کار خود را رها کرده و راه حق و عرفان را پیش گرفته است. البته باید بدانید که هیچ سند و مدرک معتبری راجع به این داستان و دوران ابتدایی زندگی عطار وجود ندارد.
مرگ عطار
عطار در سال ۶۱۸ هجری قمری با حملهٔ مغول و به دست سربازان مغول در نزدیکی دروازه شهر کشته شد. مقبره شیخ عطار نیشابوری در نزدیکی شهر نیشابور قرار دارد که تا به حال چندین بار بازسازی و تعمیر شده است. در تقویم روز ۲۵ فروردین روز ملی عطار است.
معرفی آثار عطار نیشابوری
گفته می‌شود بسیاری از آثار وی توسط مغولان سوزانده شده است و آثاری که در حال حاضر در دست ما است مربوط به قبل از حمله مغول است که توسط خودش یا نزدیکان و دوستانش به شهر‌های دیگر برده شده است. به همین دلیل در طول تاریخ آثار بسیاری به عطار نسبت داده شده. اما آثار مسلم عطار طبق پژوهش‌های محمدرضا شفیعی کدکنی و عبدالحسین زرین‌کوب بدین گونه است:
اسرارنامه
اسرارنامه به احتمال زیاد یکی از نخستین آثار عطار است که شامل ۳۳۰۵ بیت در ۲۲ مقاله است. سه مقاله اول آن به ترتیب دربارهٔ توحید و نعت رسول اکرم و فضائل خلفای راشدین است و از مقاله چهارم به بعد موضوعات مختلفی مانند عشق، خرد، معاد و … و مراتب موجودات آورده شده است.
منطق الطیر
معروف‌ترین داستان عطار و یکی از شاهکار‌های زبان فارسی مقامات الطیور یا منطق الطیر است که در مهمترین داستان آن به شرح سفر مرغان به درگاه سیمرغ می‌پردازد. ابیات این کتاب حدود ۴۳۰۰ تا ۴۶۰۰ بیت است و موضوع اصلی آن جست و جوی عرفان یعنی شناختن راز‌های هستی است.
الهی نامه
این منظومه که عطار خود در اواخر عمرش در مختارنامه با نام خسرونامه به آن اشاره می‌کند حدود هفت هزار بیت دارد. این ابیات که با ستایش خدا و نعت پیامبر و مدح خلفا شروع می‌شود مجموعه‌ای از قصه‌های بلند و کوتاه مبتنی بر گفت و شنود پدری پادشاه با شش پسر خود است. الهی نامه شش فصل مهم، ۲۲ مقاله و یک خاتمه دارد.
مصیبت‌نامه
این کار سومین اثر از آثار عطار است که دارای ۷۵۳۹ بیت است و در آن به شرح مصیبت‌ها و گرفتاری‌های روحانی سالک و مشتمل می‌پردازد. همچنین دارای حکایت‌های فرعی بسیار خواندنی و جذاب است. از لحاظ موضوعی این کار بسیار ضبیه به منطق الطیر است.
مختارنامه
این اثر مجموعه رباعیات او است که دارای پنجاه باب بنا بر مضامین مختلف دسته بندی شده است. ارزش این اثر بیشتر جنبه ادبی و زبانی دارد تا جنبه عرفانی.
تذکرهالاولیا
کتاب عرفانی عطار است که شامل مقدمه و ۷۲ باب است. او در این کتاب به شرح حال و سرگذشت مربوط به نود وهفت تن از اولیاء و مشایخ تصوف می‌پردازد.
دیوان اشعار
این کتاب مجموعه‌ای از اشعار به صورت قصاید و غزلیات با مضامین گوناگون مانند عاشقانه، عارفانه و … است.
ویژگی آثار عطار نیشابوری
آثار شیخ به دو دسته منظوم و منثور تقسیم می‌شود:
- آثار منظوم او عبارت است از دیوان اشعار و مثنویات او عبارت است از: الهی نامه، اسرار نامه، مصیبت نامه، وصلت نامه، بلبل نامه، بی سر نامه، منطق الطیر، جواهر الذات، حیدر نامه، مختار نامه، خسرو نامه، اشتر نامه و مظهر العجایب.
- معروف‌ترین اثر او به صورت منثور تذکره الاولیا است.
از مهمترین ویژگی‌های که در آثار او مشاهده می‌شود می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- با آوردن کلام ساده و بی پیرایه و خالی از هرگونه آرایش سعی می‌کرد مقاصر عرفانی خود را مطرح کند.
- همچنین با استفاده از از تمثیلات و بیان داستان‌ها و حکایات مختلف سعی در جذب مخاطب دارد.
- معمولا در کلامش سوز و گداز خاصی وجود دارد که بسیار تاثیرگذار است.
- اندیشه ژرف او به بهترین شکل در این اشعار نمود یافته است.
- او زبان به مدح کسی نگشوده و هیچ شعری از او که در آن پادشاهی را ستوده باشد یافت نمی‌شود.
سخن پایانی
امیدواریم از خواندن زندگینامه عطار لذت برده باشید. خوب است بدانید عطار سرمایه‌های عرفانی شعر فارسی را که سنایی آغازگر آن است به کمال رسانده و راه را برای کسانی، چون مولوی باز کرده است.
در پایان پیشنهاد می‌کنیم علاوه بر زندگینامه عطار اگر به خواندن بیوگرافی مشاهیر ادبی دیگر علاقه دارید، از مطلب «شرح زندگینامه حافظ» نیز در انگیزه دیدن کنید.