جی ای اس یا همان GIS مخفف عبارت Geographic Information System بوده و به معنای سامانه اطلاعات جغرافیایی یا سیستم اطلاعات جغرافیایی است. رشته جی ای اس با نام جی ای اس و سنجش از دور در ایران شناخته می‌شود. این رشته در ابتدا به عنوان یکی از گرایش‌های کارشناسی ارشد مهندسی عمران در دانشگاه‌های ایران تدریس می‌شد؛ اما اکنون به صورت رشته‌ای مجزا معرفی شده و در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا دانشجو می‌پذیرد.
در ادامه با رشته جی آی اس بیشتر آشنا شده و کاربردها، آینده شغلی و مهارت‌های لازم برای ورود به بازار کار را معرفی خواهیم کرد. با ما همراه باشید.
رشته جی ای اس و سنجش از دور
جی ای اس سامانه‌ای رایانه‌ای است که اطلاعات جغرافیایی را تولید، پردازش، تحلیل و مدیریت می‌کند. به بیانی ساده‌تر می‌توان گفت جی ای اس سیستمی الکترونیک برای کسب اطلاعات جغرافیایی است. سیستم جی ای اس مجموعه‌ای از سخت افزارها و نرم افزارهاست که هدف نهایی آن استفاده از لایه‌های مختلف داده‌های حاصل از سیستم سنجش از دور برای به دست آوردن اطلاعات مد نظر از یک مکان مشخص است.
سنجش از دور به معنی استفاده از فناوری برای به دست آوردن اطلاعات کمی و کیفی دقیق از پدیده‌ها یا اماکن و اشیای مختلف بدون حضور فیزیکی انسان است. برای این کار از چند سنجنده، ماهواره‌ها و پهپادهای مخصوص استفاده می‌شود تا امواج الکترومغناطیس از شی یا محل مورد نظر را جمع آوری کند. سپس با استفاده از سیستم‌های الکترونیکی مناسب این اطلاعات را تحلیل می‌کنند.
GIS و سنجش از دور رشته‌ای میان رشته‌ای است و دانشجویان مباحثی مانند جغرافیا، هواشناسی، علوم زمین، جنگل شناسی، برنامه نویسی، آی تی و … را می‌آموزند. برای موفقیت در دوران دانشجویی و تحصیل در این رشته و همچنین فرصت‌های شغلی آن، مهارت‌هایی گسترده لازم است که در ادامه برخی از آن‌ها را معرفی کرده‌ایم.
مهارت های لازم برای رشته جی ای اس
همانطور که گفتیم این رشته بیشتر الکترونیکی بوده و نیازمند مهارت‌های کار با انواع نرم افزارها و برنامه‌های تحلیل گر است. اما این باور اشتباه در بین دانش‌آموختگان جا افتاده است که تنها با یاد گرفتن سطحی چند نرم افزار و توانایی کار با چند ویژگی از آن‌ها می‌توانند مشغول به کار شوند. البته یکی از علل بیکاری آن‌ها نیز همین موضوع است.
تحقیقات انجام شده در زمینه نیاز بازار کار جی ای اس و سنجش از دور نسبت به مهارت‌های لازم برای ورود به این بازار کار، نشان می‌دهد اغلب کارفرمایان نیازمند افرادی هستند که دارای یک الی چند مورد از مهارت‌های زیر باشند.
- قدرت تحلیل داده‌های پیچیده سیستم سنجش از دور
- تسلط کامل به سیستم الکترونیکی جی ای اس
- برنامه نویسی
- مهارت توسعه دهندگی
- تخصص در جی ای اس
- تکنسین‌های کاربلد در زمینه سنجش از دور و جی ای اس.
مهارت‌های فردی لازم برای موفقیت در این رشته می‌تواند مهارت در داده کاوی، مهارت Web GIS، برنامه نویسی GIS و مدیریت پروژه، تسلط بر نرم افزار Arc GIS، تجزیه و تحلیل و مدل سازی، نقشه کشی و بصری سازی نقشه‌ها، پردازش داده‌ها و مدیریت آن‌ها و سایر مهارت‌های عمومی را شامل شود.
اما در ایران در حال حاضر بیشترین درخواست شغل برای این رشته مربوط به برنامه نویسان است. برنامه نویسانی که مهارت لازم در برنامه نویسی Desktop GIS، جی ای اس تحت وب و جی ای اس تحت موبایل دارند، مورد استقبال بیشتری قرار می‌گیرند. پس از برنامه نویسان، تکنسین‌های جی ای اس هستند؛ کسانی که در زمینه کار با داده‌های مکانی و نقشه‌ها، آماده سازی، بارگذاری، ویرایش و ترسیم نقشه‌ها مهارت کافی داشته باشند، شانس خوبی برای شاغل شدن دارند.
متخصصات جی ای اس در رتبه سوم درخواست کارفرمایان ایرانی قرار دارند. آن‌ها معمولا برای مدیریت تیم جی ای اس یا به عنوان یک مشاور جی ای اس در سازمان مربوطه فعالیت می‌کنند. بنابراین علاوه بر داشتن مهارت‌های پایه‌ای لازم در زمینه جی ای اس و سنجش از دور، باید مهارت‌های مدیریتی خوبی هم داشته باشید.
بازار کار رشته GIS و سنجش از دور
دانش‌آموختگان این رشته بر اساس مدرک تحصیلی می‌توانند فرصت‌های شغلی مختلفی را امتحان کنند.
۱. بازار کار رشته جی ای اس برای مقطع کارشناسی
فارغ‌التحصیل کارشناسی این رشته می‌تواند در سازمان هواشناسی، سازمان حمایت از محیط زیست، شهرداری، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، وزارت دفاع، وزارت مسکن و شهرسازی، وزارت نفت، صنایع هوا و فضا و مشاغل مشابه مشغول به کار شود.
۲. بازار کار رشته جی ای اس برای مقطع کارشناسی ارشد
دانش‌آموختگان مقطع کارشناسی ارشد می‌توانند علاوه بر مشاغلی که در بخش قبل معرفی شد، می‌توانند مشاغلی مانند انجام پروژه‌های تحقیقاتی در زمینه‌های مختلف سنجش از دور و جی آی اس، برنامه نویسی‌های پیشرفته در مراکز مختلف GIS و … را هم به عهده بگیرند.
۳. بازار کار رشته جی ای اس برای مقطع دکترا
فرد دارای دکترای رشته جی ای اس و سنجش از دور، می‌تواند مشاغل مذکور در بخش‌های قبل را به عنوان فرصت شغلی خوبی برای خود در نظر بگیرد. به علاوه مشاغلی مانند تهیه و تحلیل نقشه‌های پوششی از اشیا، اماکن و محیط‌های مختلف، تدریس در دانشگاه و انجام پروژه‌های تحقیقاتی در مراکز تحقیقاتی نیز یکی دیگر از فرصت‌های شغلی برای دارندگان مدرک دکترای این رشته است.
کاربردهای جی ای اس و سنجش از دور
یکی از عمده‌ترین کاربردهای سنجش از دور، پیشبینی وضع هواست. ماهواره‌ها و سنجنده‌های اختصاصی موجود در فراز زمین، تصاویر ویژه‌ای از سطح زمین، ابرها و تحولات آن‌ها و … می‌گیرند و همچنین امواج الکترومغناطیسی که سطح زمین تابیده یا بازتابیده می‌شود را دریافت کرده و با سیستم‌های تحلیل‌گر و جی ای اس آنالیز می‌کنند. به این صورت تغییرات آب و هوایی گزارش می‌شود.
تحلیل تغییرات دوره‌ای پدیده‌های سطح زمین، یکی دیگر از کاربردهای این سیستم است. برای مثال از این سیستم می‌توان در ردیابی تغییر مسیر رودخانه‌ها، تغییرات مرزهای پیکره‌های آبی مانند اقیانوس‌ها، دریاها، رودخانه‌ها و دریاچه‌ها استفاده کرد. مباحثی مانند کوچک یا بزرگ شدن دریاچه‌ها را بارها شنیده‌ایم. این اطلاعات از طریق سیستم جی ای اس و سنجش از دور حاصل می‌شوند که با استفاده از سنجنده‌های مخصوص امواج الکترومغناطیس ناشی از دریاها، محیط پیرامون و تغییرات آن را تحلیل کرده و اطلاعات لازم را دریافت می‌کنند.
GIS و سنجش از دور با توجه به نیاز هر منطقه یا کشور می‌تواند کاربردهای متفاوتی داشته باشد. برای مثال منطقه‌ای از کره زمین مانند کشورهای اروپایی در پایگاه‌های اطلاعات و ثبت اسناد و املاک، محیط زیست و نگه‌داری نقشه‌های توپوگرافی از این سیستم استفاده می‌کند. کشوری مانند کانادا در برنامه ریزی جنگل‌ها، حجم درختان و چوب قابل برداشت، شناسایی راه‌های دسترسی به جنگل و آنالیز حجم پوشش جنگلی از سیستم جی ای اس و سنجش از دور بهره می‌برد. کشورهایی مانند چین و ژاپن از این سامانه برای نظارت و مدل سازی تغییرات زیست محیطی استفاده می‌کند. آمریکا هم بیشتر برای برنامه ریزی شهری و شهرداری از جی ای اس بهره می‌برد.
پیشبینی بلایای طبیعی با استفاده از ردیابی تغییرات آب و هوا، کشف آلودگی‌های آب‌ها، رصد تغییرات مورفولوژی سطح زمین، بررسی حد و مرزهای خاک‌ها (بیابان‌ها، کشورها و …)، پوشش گیاهی (جنگل‌ها و …)، پوشش شهری و روستایی و …. از سایر کابردهای سیستم GIS و سنجش از دور است.
کاربرد جی ای اس و سنجش از دور در ایران
از این سامانه در ایران علاوه بر پیشبینی وضع هوا، تحلیل پوشش شهری و روستایی و … در زمینه‌های مختلفی استفاده می‌شود. کشور ما دارای پوشش جنگلی، دریاچه‌ها و دریاها و پوشش بیابانی است. بنابراین از این سیستم در ایران استفاده‌های زیادی به عمل می‌آید.
اولین نهادی که در ایران از این سامانه بهره برداری کرد، سازمان نقشه برداری کشور بود. وزارت صنایع و معادن، شهرداری تهران، وزارت مسکن و شهرسازی، وزارت جهاد کشاورزی، موسسه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و سازمان جنگل‌ها و مراتع نیز از این سامانه بهره می‌گیرند.
میزان درآمد فارغ التحصیلان رشته GIS
اطلاعات دقیقی از میزان درآمد شاغلان رشته جی ای اس در دست نیست. اما می‌توان گفت مشاغلی که با سایر مشاغل کارمندی هم‌رده هستند، میزان پرداختی آن‌ها نیز مشابه بوده و تفاوت چندانی ندارد. لازم به ذکر است تجربه و مدرک دانشگاهی (به خصوص دکترا) در میزان درآمد شاغلان این رشته تاثیر دارد. برای مثال درآمد افرادی که در مشاغل کارمندی مشغول هستند یا پست‌های مدیریتی دارند، هیات علمی دانشگاه هستند و … معمولا متفاوت است.
گرایش های رشته GIS و سنجش از دور
این رشته در مقطع کارشناسی ارشد و دکترا شامل گرایش‌های زیر است.
۱. گرایش های رشته جی ای اس در مقطع کارشناسی ارشد
رشته سنجش از دور و جی ای اس در مقطع کارشناسی ارشد در ابتدا شامل گرایش‌های مطالعات منابع آب و خاک، مطالعات شهری و روستایی و مخاطرات محیطی بود که در سال‌های اخیر این گرایش‌ها حذف شده و گرایش‌های زیر برای مقطع کارشناسی ارشد معرفی شد:
- سنجش از دور
- سیستم اطلاعات جغرافیایی
- مطالعات دفاعی
۲. گرایش های رشته جی ای اس در مقطع دکترا
رشته جی ای اس و سنجش از دور در مقطع دکترا در حال حاضر تنها در دو گرایش زیر دانشجو می‌پذیرد.
- سنجش از دور
- سامانه اطلاعات جغرافیایی
لیست دروس رشته سنجش از دور
۱. لیست دروس کارشناسی ارشد
هر دور گرایش رشته سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی در مقطع کارشناسی ارشد ۳۰ واحد است. این ۳۰ واحد شامل ۱۲ واحد دروس پایه، ۱۲ واحد دروس تخصصی و ۶ واحد پایان نامه است.
| دروس پایه مشترک در هر دو گرایش | دروس تخصصی گرایش سنجش از دور | دروس تخصصی گرایش سیستم اطلاعات جغرافیایی |
| برنامه نویسی سنجش از دور و جی ای اس | برنامه نویسی تخصصی سنجش از دور | برنامه نویسی تخصصی جی ای اس |
| اصول و فیزیک سنجش از دور | سنجش از دور حرارتی، نظریه‌ها و الگوریتم‌ها | الگوریتم‌های هوش مصنوعی |
| مدیریت پایگاه داده | سنجش از دور آب، خاک و گیاه | مدل سازی جی ای اس در مطالعات شهری و روستایی |
| مدل‌های رقومی زمین | سنجش از دور در علوم زمین و مخاطرات | تحلیل‌های تصمیم گیری چندمعیاره مکانی |
| جی ای اس پیشرفته | سنجش از دور شهری | جی ای اس شهروند محور |
| پردازش پیشرفته تصاویر ماهواره‌ای | پایان نامه | پایان نامه |
۲. لیست دروس دکترا
دوره دکترای سنجش از دور و سامانه اطلاعات جغرافیایی، دارای ۳۶ واحد است که ۱۶ واحد دروس تئوری و ۲۰ واحد رساله را شامل می‌شود.
| گرایش سنجش از دور | گرایش سامانه اطلاعات جغرافیایی |
| دروس پایه | دروس پایه |
| مباحث و روش‌های نو در سنجش از دور | هوشمندسازی اطلاعات جغرافیایی |
| تکنیک ادغام داده‌های سنجش از دور | مباحث و روش‌های نو در سامانه اطلاعات جغرافیایی |
| مدلسازی محیطی | مدلسازی محیطی |
| دروس انتخابی (۵ درس به ارزش ۱۰ واحد) | دروس انتخابی (۵ درس به ارزش ۱۰ واحد) |
| کاربرد داده‌های سنجش از دور فعال | سامانه‌های پشتیبانی تصمیم‌گیری مکانی |
| سنجش از دور ابرطیفی و طیف سنجی | مدیریت داده‌های مکانی |
| الگوریتم‌های نوین آشکارسازی تغییرات در تصاویر ماهواره‌ای | بهینه‌سازی مدل‌ها در جی ای اس |
| سنجش از دور کمی | سامانه اطلاعات جغرافیایی دینامیک |
| عدم قطعیت در سنجش از دور و جی ای اس | کارتوگرافی جی ای اس |
| محاسبات نرم در علوم اطلاعات زمین | عدم قطعیت در سنجش از دور و جی ای اس |
| کاربرد داده‌های سنجش از دور در پایش محیطی | محاسبات نرم در علوم اطلاعات زمین |
| داده کاوی مکانی | داده کاوی مکانی |
| مباحث ویژه رساله | مباحث ویژه رساله |
| سنجش از دور ابر و سامانه‌های جوی | الگوریتم‌های نوین آشکارسازی تغییرات در تصاویر ماهواره‌ای |
| تصاویر حرارتی و مایکروویو در آب و هواشناسی | – |
دانشگاه‌های ارائه دهنده رشته جی ای اس و سنجش از دور
دانشگاه‌های ایران در هر سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا دانشجو می‌پذیرد. برخی از دانشگاه‌های ایران پذیرنده در رشته GIS عبارت هستند از:
| دانشگاه شهید بهشتی تهران | دانشگاه تبریز | دانشگاه شهید چمران |
| دانشگاه تهران | دانشگاه تربیت مدرس | دانشگاه محقق اردبیلی |
| دانشگاه اصفهان | دانشگاه خوارزمی | دانشگاه یزد |
| دانشگاه اهواز | دانشگاه خوارزمی | – |
نکته: گرایش کارشناسی ارشد مطالعات دفاعی تنها در دانشگاه جامع امام حسین پذیرش دارد.
حرف آخر
رشته جی آی اس علاوه بر این که رشته‌ای پرتقاضا برای اعزام به خارج از ایران است، یکی از رشته‌هایی است که بازار کار نسبتا خوبی در ایران و همچنین در خارج از کشور دارد. برای موفقیت هر چه بیشتر در تحصیل و بازار کار این رشته باید از مهارت‌های برنامه نویسی و داده کاوی خوبی برخوردار بود. قدرت تحلیل نرم افزارهای تخصصی جی ای اس و سنجش از دور نیز فرصت‌های شغلی بهتری برای دانش‌آموختگان فراهم خواهد کرد.
در صورتی که به کسب اطلاعات بیشتر در مورد سایر رشته‌ها هم علاقه دارید، توصیه می‌کنیم رشته‌های ژئومورفولوژی، جامعه شناسی، علوم سیاسی و جهانگردی را هم در انگیزه مطالعه کنید. در نهایت فراموش نکنید نظرات و پیشنهادات خود را با ما و همراهان انگیزه به اشتراک بگذارید.