انگیزه – مذهبی – حضرت زهرا (س) چه نام‌ها و القابی داشته‌اند؟ آیا این القاب بر اساس شخصیت آن حضرت به ایشان داده می‌شده است؟ آیا در احادیث ما شیعیان القاب آن حضرت ذکر شده است؟ تفاوت لقب و کنیه در چیست؟ وجه تسمیه نام های زهرا و فاطمه جیست؟ در این مطلب به بیان و بررسی تعدادی از نام‌ها و القاب حضرت زهرا (س) می‌پردازیم. القابی که اهل بیت در روایات و احادیث مختلف از آن‌ها سخن گفته و وجه تسمیه این نام‌ها را بیان کرده‌اند. در ادامه با اسامی و القاب و کنیه حضرت زهرا (س) آشنا خواهید شد.
مقام و منزلت حضرت زهرا (س) در نزد شیعیان
حضرت زهرا (س) یکی از شخصیت‌های بسیار بزرگ و محبوب بین شیعیان و حتی مسلمانان اهل سنت است. شیعیان برای آن حضرت، شخصیت بسیار بلند مرتبه‌ای در نظر دارند و بر این باورند که حضرت زهرا جبرئیل فرشته وحی را مشاهده می‌کرده است و حتی بعد از رسول اکرم نیز دریافت‌های از جنس وحی از طرف جبرئیل دریافت کرده است. با توجه به اینکه دریافت‌های ایشان با وحی قرآن کاملاً فرق دارد، اما این مکالمه‌ها در مصحف فاطمه درج شده است و نزد امامان شیعه نگهداری می‌شده است.
حضرت زهرا (س) بر اساس صفات اخلاقی و شخصیتی والایی که داشته‌اند، نام‌ها و القاب گوناگونی از طرف خداوند متعال، حضرت محمد و اهل بیت دریافت نموده است که تمامی این القاب دریافتی، اثباتی برای منزلت بالای آن حضرت در میان مذهب شیعه است. برای مثال لقب محدثه، یکی از القاب آن حضرت است که به دریافت‌های وحیانی ایشان از جبرئیل اشاره دارد و این خود بیانگر جایگاه والای آن حضرت است.
حضرت فاطمه و استفاده از نام ایشان برای نام‌گذاری فرزندان
بر طبق پژوهش‌های محققین، اسم تأثیرات مستقیم و غیر مستقیم زیادی بر رویی شخصیت و اخلاق افراد دارد و هر نامی متناسب با معنی که دارد برای صاحب خود، بار روانی به همراه خواهد داشت. دین اسلام نیز در این زمینه توصیه‌های بی‌شماری دارد و بر این عقیده است که برای نام‌گذاری فرزندان می‌بایست به دنبال نام‌هایی بود که مایه رشد و تعالی فرد باشند.
بنابر همین توصیه، می‌توان نام‌هایی را برای فرزندان انتخاب کرد که در آینده به مسیر زندگی آن‌ها جهت دهند و از این رو می‌توان تا حدودی در آینده فرزندان نقش داشت. پیامبر اکرم متناسب با ابعاد مختلف شخصیت حضرت فاطمه (س) او را به نام‌ها و القاب متعددی می‌نامید و هر کدام از این نام‌ها در موقعیت‌های مختلف و به مناسبت‌های گوناگون مورد استفاده اطرافیان قرار می‌گرفت.
نام‌ها و القاب حضرت زهرا (س)
امام صادق، امام ششم ما شیعیان، در حدیثی می‌فرمایند: ان لفاطمه تسعه اسماء عند الله عزو جل فاطمه و الصدیقه و المبارکه و الزکیه و الراضیه والمرضیه و المحدثه و الزهراء و الطاهره و معنی این حدیث چنین است: برای فاطمه (س) در نزد خدا ۹ اسم است و در شرح و بیان این اسماء فرموده‌اند که او:
- فاطمه است، چون از شر و از دوزخ بریده است
- طاهره است یعنی پاک و پاکیزه از نقایص و صفات ناپسند
- زکیه است یعنی رشد یافته و رشد یابنده در جنبه کمالات و خیرات
- مبارکه است یعنی صاحب خیر و برکت در علم و فضل و کمالات و نسل
- صدیقه است یعنی بسیار راست‌گو و درست
- راضیه است یعنی خشنود به رضای حق و تسلیم در راه او
- رضیه است یعنی مورد پسند خدا و اولیای او
- محدثه است یعنی زنی که فرشته الهی با او سخن می‌گوید
- مطهره است یعنی از هر آلودگی و پلیدی دور است
اما باید بدانید که اسامی نام‌برده شده تنها نام‌هایی نیستند که در احادیث برای حضرت فاطمه (س) بیان شده است. در اینجا به بیان چند نام دیگر که در روایات و احادیث شیعیان برای حضرت نقل شده است خواهیم پرداخت.
۱. زهراء
این اسم به معنی کسی است که از او نور و درخشندگی ساتع می‌شود، فروغ تابان معرفت، نمونه روشن خداپرستی است.
۲. معصومه
این نام به معنی محصوره از گناه است.
۳. منصوره
منصوره به م عنی کسی است که یاری می‌شود.
۴. حصان
حصان به معنی کسی است که عفیف است و پاکدامن باشد.
۵. حره
به معنی کسی است که آزاد از وابستگی به خاک و رمل و شوائب آن باشد.
۶. عذرا
عذرا به معنی بکر و باکره است.
۷. هانیه
هانیه که یکی دیگر از القاب حضرت زهرا است، به معنی زنی است که شوهر و فرزندان خود بسیار مهربان باشد.
۸. شفیعه
شفیعه یکی دیگر از القاب حضرت زهرا، به معنی زنی است که دارای مقام شفاعت باشد.
۹. حورا یا حورای انسیه
به معنی انسانی زمینی است که از حوریان بهشتی باشد؛ به عبارت دیگر به معنی حوریه‌ای شبیه آدمی است. در یکی از معراج‌های حضرت محمد (ص) به آسمان، آن حضرت از میوه‌ها و خرمای تازه و سیب بهشتی میل کردند و خدای متعال آن غذاهای بهشتی را در صلب پیامبر قرار داد و زمانی که پیامبر از معراج به زمین بازگشتند با حضرت خدیجه همبستر شدند و به این شکل خداوند حضرت زهرا (س) را به ایشان بخشید، به این دلیل حضرت زهرا (س) را حورای انسیه نامیده‌اند.
۱۰. سماویه
سماویه به معنی گوهر گران‌بهای آسمانی است.
۱۱. سیده یا سیده نساء العالمین
این نام به معنی بزرگ بانوی جهانیان است. شیخ صدوق در کتاب امالی حدیثی را از حضرت محمد (ص) چنین نقل کرده است که ایشان فرمودند: ابنتی فاطمه سیده نساء العالمین. این حدیث به این معنی الست که: دخترم فاطمه بزرگ بانوی زنان جهانیان است. در حدیثی دیگر، چنین منقول است که پیامبر اسلام (ص) به دخترش فرمودند: ای فاطمه، به درستی که خداوند تو را بر همه زنان جهان و بر همه زنان اسلام که بهترین دین است، برگزید.
در روایت دیگری آمده است که وقتی پیامبر اکرم (ص) از نزدیک بودن وفات خود از طریق وحی باخبر شد، دخترش فاطمه را از این موضوع مطلع کرد و حضرت زهرا گریه کرد. در این لحظه پیامبر (ص) به او گفتند: تو اولین فردی از خانواده من هستی که به من خواهی پیوست. آیا دوست نداری که ارجمندترین زنان بهشت باشی؟
۱۲. صدیقه یا صدیقه کبری
صدیقه یکی دیگر از القاب حضرت زهرا، به معنی زنی است که در راست‌گویی کامل است. یا آنکه هیچ وقت دروغی نگفته است یا کسی که سخن خود را با عمل خویش تصدیق می‌کند. رتبه و جایگاه صدیقین، در ردیف پیامبران و شهیدان است. آیات بسیاری براین موضوع دلالت دارند و آن را روشن می‌کنند که از این بین می‌توان به آیه: «و من یطع الله و الرسول فاولئک مع الذین انعم الله علیهم من النبیین و الصدیقین و الشهداء و الصالحین و حسن اولئک رفیقا»، اشاره کرد.
مفضل بن عمر می‌گوید از امام صادق (ع) پرسیدم که چه کسی فاطمه را غسل داد؟ ایشان فرمودند: امیرالمؤمنین. این مطلب بر من سنگین واقع شد. امام فرمودند: مثل اینکه این مطلب بر تو گران آمد! عرض کردم آری، فدایت شوم. فرمود: قبول این مطلب بر تو نباید دشوار باشد، زیرا که جده ام فاطمه زهرا صدیقه بود و کسی جز صدیق را نرسد که صدیقه را غسل دهد. آیا نمی‌دانستی که مریم را جز عیسی هیچ کسی غسل نداد!
اهل سنت نیز از عایشه همسر پیامبر روایتی را چنین نقل کرده‌اند: ما رایت احدا صادق من فاطمه (س) غیر ابیها: پس از رسول خدا (ص) هرگز کسی را راستگوتر از فاطمه ندیدم.
۱۳. مریم کبری
این لقب به معنی مریم بزرگ است. جایگاه و منزلت حضرت فاطمه در نزد مسلمانان بالاتر از مقام و منزلتی است که حضرت مریم (س) در نزد مسیحیان دارند. درباره این موضوع ده‌ها روایت و حدیث در دسترس است، از جمله آنکه پیامبر اکرم (ص) فرمودند: مریم ارجمندترین بانوی زمان خودش بود و فاطمه ارجمندترین بانوی همه زمان‌ها است.
۱۴. نوریه
دلیل اتخاذ این لقب این است که حضرت فاطمه وجودی از نور است و انوار او تا ابد آفاق زندگی بشریت را روشن می‌سازد.
۱۵. بتول
بتول به معنی جدا و ممتاز از دیگران است یا به کسی گفته می‌شود که حیض نبیند. ابن اثیر در کتاب النهایه چنین می نویسد: فاطمه را بتول نامیده‌اند به این دلیل که از زنان زمان خود و زنان زمآن‌های قبل و بعد خویش، از لحاظ فضیلت و دین و حسب جدا و ممتاز بود. یا آنکه از دنیا منقطع گشته و به خدای تعالی روی آورده بود.
در روایتی منقول است که از حضرت محمد (ص) چنین پرسیدند که به چه کسی بتول می‌گویند؟ ایشان عرض کردند: آنکه سرخی (حیض و…) نبیند. به درستی که حیض برای دختران پیامبران ناپسند است.
وجه تسمیه نام‌های فاطمه و زهرا
در بین تمام نام‌ها و القاب حضرت زهرا (س)، اسم‌های فاطمه و زهرا بیشتر توسط مردم مورد استفاده ۸ قرار گرفته است و در بین شیعیان از محبوبیت بالاتری برخوردار هستند. بر طبق آمار‌های رسمی سازمان ثبت احوال کشور، در سال‌های قبل نام‌های فاطمه و زهرا در رتبه اول لیست محبوب‌ترین اسامی دخترانه در ایران قرار داشته است. در کتاب های اسلامی حدیث‌های زیادی در مورد معنی و وجه تسمیه این دو نام بیان شده است که در زیر برخی از آن‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
۱. وجه تسمیه نام فاطمه (س)
در کتاب شریف بحار الانوار اثر ارزشمند علامه مجلسیع ایشان وجه تسمیه نام فاطمه را به شکل زیر بیان کرده است:
- لان‌ها فطمت عن الطمت: به آن دلیل که از آزار حیض در امان بوده است.
- لان‌ها فطمت عن الشر: به این دلیل که او از شر بریده و جدا شده است.
- لان‌ها فطمت عن الخلق: به این دلیل که او از مردم بریده شده است.
- لان‌ها فطمت محبی‌ها عن النار: به این دلیل که دوست دارانش از آتش دوزخ دور و برکنارند.
- لان‌ها فطمت و شیعت‌ها عن النار: به این دلیل که او و شیعیان ایشان از آتش دور هستند.
- لان الخلق فطموا عن کنه معرفتها: به این دلیل که مردم از کنه معرفتش بازداشته شده اند.
- لان‌ها فطمت عن ماسوی الله: به این دلیل که حضرت فاطمه از غیر خدا بریده شده است.
امام صادق (ع) نیز در انباره می‌فرمایند: لقد فطم‌ها بالعلم و عن الطمث فی المیثاق- فسما‌ها فاطمه – ثم قال انی فطمتک بالعلم و فطمتک بالطمث. معنی این حدیث این گونه است: خداوند او را با علم و دانش درآمیخت و از وسوسه در پیمان بازداشت، او را فاطمه (س) نامید؛ و خداوند فرمود تو را از کسب دانش اکتسابی بازداشتم و از پلیدی‌ها دور کردم.
۲. وجه تسمیه نام زهرا (س)
از نظر زبان شناسی، زهراء مونث واژه أزهر است. زهراء در لغت به معنی درخشنده، روشن است. جابر از امام حسین (ع) سؤال پرسید: چرا فاطمه را زهراء نامیده‌اند؟ امام حسین فرمودند: خداوند فاطمه را از نور عظمت خود خلق کرد. زمانی که حضرت فاطمه درخشید، زمین و آسمان را نورانی ساخت. چشم‌های ملائکه غرق نور گشت و به خداوند سجده کردند و با تعجب گفتند: ای خدا! این چه نوری است؟ از جانب خدا وحی شد که این یکی از نور‌های من است. در آسمان جایش دادم و او را از طریق پیامبر متولد کردم و او را بر تمامی پیامبران برتری دادم و از آن نور امامان هدایت کننده به وجود آمدند تا دستورات من اجرا کنند و مردم را هدایت کنند. آن‌ها پس از قطع شدن وحی، جانشینان من بر روی زمین هستند.
کنیه‌های حضرت فاطمه (س)
در بخش‌های قبلی القاب حضرت زهرا (س) مورد بررسی قرار داده شد؛ اما آن حضرت کنیه‌هایی نیز دارند. کُنیه در زبان عربی به دسته‌ای از اسامی گفته می‌شود که همراه پیشوند «اب» یا «ابن» در مردان و «امّ» در بانوان باشد. در نام‌گذاری افراد با کنیه غالبا نام پسر بزرگ‌تر با پیشوند اب یا ام همراه می گردد و به معنای پدر فلان فرد یا مادر فلان فرد است.
دلیل اصلی استفاده از کنیه در عوض نام، ادای احترام به آن شخص است. برای حضرت زهراء (س) نیز کنیه‌های بسیاری نقل شده است که با در نظر گرفتن جوانب متنوع موارد استفاده گوناگونی دارند. در زیر به بررسی برخی از این کنیه‌ها می‌پردازیم.
- تعدادی از کنیه در ارتباط با انتساب آن حضرت به فرزندان ایشان است مانند مثل الحسن، ام الحسین، ام المحسن، ام الائمه، ام السبطین، ام الازهار.
- تعدادی دیگر از این کنیه‌ها دارای جنبه‌های اجتماعی و امتی هستند نظیر ام المومنین، ام الایتام، ام النساء، ام الامه.
- برخی دیگر از این کنیه‌ها به فضائل و سجایای اخلاقی آن حضرت برمی گردد نظیر ام العلوم، ام الخیره، ام الفضائل
- تعدادی دیگر از این کنیه‌ها نیز در راستای انتساب آن حضرت به پدرش است مانند ام ابیها که به معنی مادر پدرش است.
بیشتر بخوانید: ۱۵ لقب از معروف‌ترین القاب امام زمان
