طرحواره درمانی چیست و چه کاربردهایی دارد؟

طرحواره‌ها همان تله‌های شخصیتی یا باورها و اعتقادات انسان هستند که در طول زمان به خصوص در دوران کودکی در او شکل گرفته‌اند. این تله‌های شخصیتی از شرایط محیطی، خانوادگی، ژنتیک و… ناشی می‌شوند و تصمیمات و افکار فرد را تحت کنترل دارند. خبر خوب این است که همه آن‌ها قابل درمان هستند. طرحواره درمانی روشی است که برای درمان انواع تله‌های شخصیتی به کار می‌رود و انواع مختلفی مانند درمان رفتار شناختی (CBT)، روانکاوی، نظریه دلبستگی و احساس درمانی دارد.

طرحواره درمانی، رویکردی یکپارچه است که به بیمار کمک می‌کند طرحواره‌های خود را کشف و درک کند. این طرحواره‌ها که گاهی اوقات به عنوان طرحواره‌های ناسازگار اولیه شناخته می‌شوند، به این روش قابل درمان هستند. روش درمان طرحواره‌ها به طور ویژه در درمان اختلال شخصیت مرزی هم کاربرد بسیاری دارد.

 

علت بروز طرحواره‌ها

یکی از بزرگترین علل گرفتار شدن انسان در تله‌های زندگی، برآورده نشدن نیازهای او در کودکی است. مهم‌ترین نیازهای هر کودکی شامل موارد زیر است:

• احساس امنیت و احساس محافظت شدن از جانب دیگران
• احساس استقلال و داشتن هویت
• آزادی بیان و احساسات
• توانایی بازی و آزادی
• عشق و توجه
• پذیرش، تحسین و تمجید
• حمایت و همدلی

علاوه بر موارد بالا تجارب زیر نیز می‌تواند در ایجاد طرحواره‌ها نقش داشته باشند:

• قربانی شدن: این در صورتی است که فرد مورد سوء استفاده و تجاوز یا تروما قرار گیرد.
• زیاده روی یا عدم وجود محدودیت: زمانی که والدین هیچ نوع محدودیتی برای کودک قائل نیستند و یا بسیار درگیر بوده و وقتی برای مرزبندی مناسب او ندارند، طرحواه‌ها می‌توانند شکل بگیرند.
• جذب از اطرافیان: زمانی اتفاق می‌افتد که کودک دیدگاه‌های روانی والدین یا اطرافیان خود را جذب و در درون خود پرورش دهد.

شیوه تشخیص طرحواره‌ها در طرحواره درمانی

برای تشخیص ابتلا یا عدم ابتلای افراد به طرحواره‌ها و همچنین نوع طرحواره آن‌ها از پرسشنامه‌های متعددی استفاده می‌شود. برخی از این پرسشنامه‌ها به شرح زیر هستند:

• سنجش تاریخچه زندگی
• پرسشنامه طرحواره یانگ
• پرسشنامه سبک فرزندپروری یانگ
• پرسشنامه اجتناب یانگ
• پرسشنامه جبران یانگ

از طریق تست‌ طرحواره یانگ، سؤالاتی از فرد پرسیده می‌شود و در پی آن‌ مشکلاتی که در کودکی یا حتی بزرگسالی بر او تحمیل و منجر به طرحواره‌ها شده شناسایی می‌شود. همچنین این سؤالات قابلیت مشهود نمودن نوع طرحواره را هم دارند. برخی از مهم‌ترین این سؤالات عبارتند از:

۱. آیا معمولاً جذب افرادی می‌شوید که بی‌مهر و عاطفه هستند؟

۲. آیا احساس می‌کنید عزیزترین افراد زندگی‌تان علاقه‌ای به شما نداشته و هیچ توجهی از آن‌ها دریافت نمی‌کنید؟

۳. آیا احساس پوچی و بی‌ارزشی می‌کنید؟

۴. آیا فکر می‌کنید به دلیل بی‌ارزشی‌تان مورد پذیرش دیگران نیستید؟

۵. آیا خواسته‌های دیگران را در اولویت قرار داده و نسبت به نیازهای خود بی‌توجه هستید؟

۶. آیا در کمک به دیگران به گونه‌ای زیاده‌روی می‌کنید که دیگر فرصت و توانی برای رفع نیازهای خود نداشته باشید؟

۷. آیا نیازهای واقعی خود را می‌شناسید؟‌

۸. آیا نگران اتفاقات ناگوار هستید؟

۹. آیا فکر این که ممکن است هر لحظه اتفاقی وحشتناک بیفتد، آرامش زندگی را از شما گرفته است؟

۱۰. آیا بروز دردی خفیف در بدن‌، شما را دچار ترس و اضطراب از مبتلا شدن به بیماری لاعلاج می‌کند؟

۱۱. آیا احساس کرده‌اید که تشویق و مقبول بودن در اجتماع باز هم نیاز به توجه را در شما ارضا نکرده و همچنان احساس بی‌کفایتی می‌کنید؟

 

کاربردهای طرحواره‌درمانی

قبل از پیدایش طرحواره‌درمانی، درمان بیماری‌های روانی پیچیده‌تر مانند انواع اختلالات شخصیتی به راحتی امکان‌پذیر نبود. در واقع این نوع مشکلات روانی، بسیار مقاوم بوده و با روش‌های ساده موجود درمان نمی‌شدند. در نتیجه جفری یانگ، از حاذق‌ترین روانشناسان وقت، روشی جدید به نام خود ثبت کرد و توانست مشکلات روحی دیرپا و انواع اختلالات شخصیتی را درمان کند. این روش جدید اکنون با نام طرحواره‌درمانی یانگ شناخته می‌شود.

اغلب طرحواره‌ها در کودکی انسان و به دلیل کمبودها یا حتی زیاده‌روی‌های عاطفی در آن دوران شکل می‌گیرند. بنابراین در بزرگسالی و پس از شناسایی، با توجه به زمان و ریشه بسیار زیادی که دارند، درمان‌شان مشکل است. البته انواع مختلف طرحواره‌درمانی تا حدود زیادی این مشکلات را رفع کرده است.

به علاوه، درمان مسائلی مانند افسردگی‌ و اضطراب دیرپا، اختلالات خوردن، مشکلات زناشویی، مشکلاتی در برقراری روابط پایدار، جلوگیری از عود سوء مصرف مواد مخدر در معتادان درمان شده و مشکلاتی از این قبیل، با استفاده از روش یانگ قابل درمان هستند.

مبانی طرحواره درمانی

روند درمان طرحواره‌ها از سنجش و تشخیص شروع شده و به تغییر  و درمان می‌رسد. در مرحله سنجش، مشکلات و علائم بیمار با استفاده از تست‌ها و ابزارهای مناسب آزموده می‌شود تا خلق و خو و ریشه‌های تحولی او شناخته شود. همچنین با بررسی الگوهای زندگی او و پیگیری الگوهای ناکارآمد، می‌توان به نوع طرحواره‌ رسید.

گفتیم که اغلب طرحواره‌ها ریشه در کودکی افراد دارند. بنابراین درمانگر برای تشخیص نوع طرحواره و البته طرح‌ریزی برای یک روش درمانی مناسب، حتماً سری به کودکی بیمار خواهد زد و روش درمانی مؤثر را با توجه به گذشته او کشف خواهد کرد.

مرحله تغییر یا درمان، پس از شناخت طرحواره‌ها و تشخیص روش درمانی مناسب شروع می‌شود. درمانگر می‌تواند با استفاده از روش‌هایی مانند شناخت درمانی، رفتارگرایی، نظریه دلبستگی، احساس درمانی و رابطه درمانی بیمار را از تله‌های زندگی رهایی بخشد.

تا به حال ۱۸ طرحواره شناخته شده‌اند که هر کدام روش درمانی مناسب خود را می‌طلبند. در زیر هر کدام از طرحواره‌ها را معرفی می‌کنیم.

۱. طرحواره محرومیت هیجانی

این طرحواره زمانی شکل می‌گیرد که نیازهای عاطفی کودک مانند عشق و توجه، نیاز به داشتن حمایتگر و حامی و نیازهای مشابه در او برآورده نشود.

۲. طرحواره رهاشدگی – بی‌ثباتی

چنین فردی در کودکی خود توسط عزیزانش رها شده است و یا عزیزان خود را از دست داده است.

۳. طرحواره بی‌اعتمادی – بد‌رفتاری

مبتلایان به این طرحواره نمی‌توانند به کسی اعتماد کنند و دائماً ترس سوء استفاده و آسیب دیدن از جانب اطرافیان را دارند.

۴. طرحواره انزوای اجتماعی – بیگا‌نگی

بیمار در این حالت فکر می‌کند از سایرین مجزاست و هیچ کس علاقه‌ای به او ندارد. بنابراین منزوی و گوشه‌گیر می‌شود و خود را متعلق به جامعه نمی‌داند.

۵. طرحواره نقص و شرم

این طرحواره احساس شرم شدید در فرد ایجاد می‌کند. او دائماً فکر می‌کند نقصی بزرگ دارد و نباید کسی به او نزدیک شود. چرا که ممکن است نقص‌ها و عیب‌های وحشتناکش را ببیند.

۶. طرحواره شکست

چنین بیمارانی دست به انجام هیچ کاری نمی‌زنند زیرا فکر می‌کنند هیچ وقت در هیچ کاری موفق نخواهند شد.

۷. طرحواره وابستگی – بی‌‌کفایتی

طرحواره وابستگی، بی‌کفایتی فرد را مجبور به وابستگی شدید به دیگران می‌کند. او از انجام کارها می‌ترسد و فکر می‌کند اگر کسی کمک حالش نباشد حتماً شکست خواهد خورد.

۸. طرحواره آسیب‌پذیری نسبت به ضرر یا بیماری

بیمار مبتلا به طرحواره آسیب‌پذیری همواره ترس شدید از بیمار شدن یا آسیب دیدن دارد و همیشه مشغول مراقبت از خود است. این بیماران فکر می‌کنند خطر همواره در کمین آن‌هاست.

۹. طرحواره خود تحول نیافته گرفتار

چنین فردی هویتی مستقل برای خود قائل نیست و آن را بخشی از هویت نزدیک‌ترین افراد زندگی‌اش مانند مادر یا همسر می‌داند.

۱۰. طرحواره استحقاق و بزرگ منشی

در این طرحواره فرد همواره خود را محق می‌بیند و در نتیجه می‌خواهد همه تحت کنترل او باشند.

۱۱. طرحواره ایثار و از خودگذشتگی

طرحواره ایثار بیمار را مجبور به فراموش کردن خود می‌کند. چنین بیمارانی دائماً در فکر رفع نیازهای دیگران و راضی نگه داشتن آن‌ها از خود هستند.

۱۲. طرحواره بازداری هیجانی

این افراد از بروز هیجانات و احساسات خود بازداری می‌کنند. چرا که می‌ترسند احساسات‌شان موجب شرمندگی یا از دست دادن اطرافیان شود.

۱۳. طرحواره معیارهای سرسختانه

افرادی که دائماً در حال کار کردن بوده و همه چیز زندگی را فدای کار می‌کنند و هیچ لذتی از زندگی نمی‌برند، احتمالاً به این طرحواره مبتلا هستند.

۱۴. طرحواره تنبیه

در این طرحواره اعتقاد بر این است که تمام کارها باید بدون هیچ نقصی انجام شوند. در غیر این صورت تنبیه و تحقیر در انتظار فرد خاطی است و هیچ علتی موجه نیست.

۱۵. طرحواره خویشتن‌داری و خودانظباطی ناکافی

میتلایان به طرحواره خویشتن‌داری و خودانظباطی ناکافی،‌ تحمل ناکامی ندارند و در صورت عدم موفقیت، دچار اختلالات متعددی از قبیل افسردگی شدید و حتی اعتیاد می‌شوند.

۱۶. طرحواره پذیرش جویی و جلب توجه

چنین بیمارانی دچار عدم اعتماد به نفس شدید بود و همواره به دنبال جلب توجه دیگران و مورد پذیرش بودن از جانب آن‌ها هستند.

۱۷. طرحواره منفی گرایی و بدبینی

همانطور که از نام این طرحواره پیداست، افراد مبتلا دائماً در حال منفی بافی بوده و نسبت به همه چیز بدبین هستند.

۱۸. طرحواره اطاعت

علائم طرحواره اطاعت تا حدودی مشابه طرحواره ایثار است، اما در این طرحواره برخلاف طرحواره ایثار که فرد کاملاً خود را فراموش کرده و به رفع نیازهای دیگران می‌پردازد، طرحواره اطاعت تنها در جایی که پای منفعت شخصی در میان باشد، از دیگران اطاعت خواهد کرد و در بقیه موارد هیچ اهمیتی به عواطف و نیازهای دیگران نخواهد داشت.

روش‌های طرحواره درمانی

ابتلا به تنها یکی از طرحواره‌ها به ندرت اتفاق میفتد و افراد معمولاً به دو یا چند طرحواره به طور همزمان مبتلا هستند. به همین دلیل درمانگران نیز در درمان طرحواره‌ها از چندین روش به صورت ترکیبی استفاده می‌کنند. نکته مهم در اینجا کیفیت رابطه بیمار و درمانگر است. بنابراین درمانگر باید تمام تلاش خود را برای برقراری ارتباطی مؤثر با بیمار به کار گیرد. درمانگر پس از تشخیص و طراحی مسیر درمانی مناسب، از روش‌های مناسب برای رهایی از طرحواره‌ها استفاده می‌کند.

۱. احساس درمانی

این تکنیک شامل استفاده از احساسات برای مقابله با طرحواره‌هاست و به بیمار برای درک هر چه بهتر احساسات خود کمک می‌کند. سپس روش‌های رفع و مقابله با احساسات آزاردهنده را به او نشان می‌دهد. تکنیک‌های احساس درمانی رایج شامل تصویرسازی ذهنی و نقش‌آفرینی است.

۲. رابطه درمانی یا درمان بین فردی

تکنیک رابطه درمانی یا درمان بین‌ فردی، به بیمار کمک می‌کند تا روابط خود را بررسی کرده و مسائلی که تحت تأثیر طرحواره‌ها هستند را شناسایی کند. مشاهده چگونگی رفع این مسائل با استفاده از طرحواره‌درمانی، می‌تواند به بیمار کمک کند تا همین روش‌ها را به سایر مسائل زندگی‌اش تعمیم دهد. افرادی که می‌توانند در این تکنیک حضور داشته و به درمان بیمار کمک کنند، شامل همسر یا دوستی صمیمی است.

۳. درمان شناختی

تکنیک‌های شناختی شامل شناسایی و به چالش کشیدن الگوهای تفکر مضر ناشی از طرحواره‌ها هستند. درمانگر به همراه بیمار تجارب زندگی او و الگوهایی که منجر به طرحواره‌‌ها شده است را مرور می‌کند.

۴. درمان رفتاری

با استفاده از این تکنیک بیمار می‌تواند الگوهای رفتاری ناشی از طرحواره‌ها را تغییر داده و رفتارهای سالم و مثبت را جایگزین کند. برای تغییر این الگوها بیمار باید مهارت‌های ارتباطی خود را به کمک درمانگر بهبود بخشد. برای این کار درمانگر تمریناتی به بیمار ارائه می‌دهد.

 

معایب طرحواره درمانی

این روش از سال ۱۹۸۰ میلادی مطرح و به کار گرفته شده است، در نتیجه روشی بسیار نوپاست. با وجود این‌که نتایج امیدوار کننده‌ای در درمان بیماری‌های روانی مزمن مانند انواع اختلالات شخصیتی داشته است، اما به عقیده بسیاری از متخصصان، نیاز به تحقیقاتی بیشتر و گسترده‌تر دارد.

همچنین نیاز به درمان طولانی مدت، یکی دیگر از معایب آن است. به خصوص برای افرادی که توانایی مالی برای شرکت در جلسات درمانی متعدد در طول چندین سال را ندارند.

 

حرف آخر

بیش از ۹۵ درصد طرحواره‌ها ریشه در کودکی انسان دارند. بنابراین والدین به عنوان اولین الگوها و شخصیت‌هایی که کودک با آن‌ها ارتباط برقرار می‌کند، نقش بسیار مهم و خطیری در تربیت صحیح و پیشگیری از مبتلا شدن فرزندانشان به چنین مشکلاتی دارند. والدین باید توجه کافی به کودکان خود داشته باشند، مرزبندی‌های صحیحی برای او در نظر بگیرند و در هیچ کاری تفریط نکنند، نیازهای عاطفی کودک را به بهترین شکل رفع کنند و در حالت کلی تمام تلاش خود را در تقویت اعتماد به نفس کودک به کار بگیرند. در همین راستا نکات موجود در مقاله روش‌های تقویت اعتماد به نفس کودکان هم می‌تواند مفید واقع شود.

نظر شما چیست؟ آیا علائمی از طرحواره‌ها را در خود می‌بینید؟ البته باید توجه کنید هر چیزی نشان دهنده مبتلا شدن به طرحواره‌ها نیست و برای تشخیص مؤثر، باید از متخصص کمک بگیرید. در نهایت فراموش نکنید تجارب و نظرات خود را با ما و سایر همراهان انگیزه به اشتراک بگذارید.