چه چیزی محرک رفتارهای انسان است؟ «سلسله مراتب نیازهای مازلو» یا «هرم مازلو» (برخی آن را به عنوان «هرم ماسلو» می‌شاسند)، یکی از شناخته‌‌شده‌ترین تئوری‌های انگیزشی است. به گفته‌ی روانشناسی به نام «آبراهام مازلو»، اقدامات ما با انگیزه‌ی رسیدن به نیازهای خاصی تحریک می‌شوند. در این مقاله، درباره‌ی ۵ سطح سلسله مراتب هرم مازلو بیشتر صحبت خواهیم کرد.
سلسله مراتب هرم مازلو
مازلو اولین بار مفهوم «سلسله مراتب نیازها» را در مقاله‌ی «تئوری انگیزه‌ی انسانی» خود در سال ۱۹۴۳ و پس از آن کتاب «انگیزه و شخصیت» معرفی کرد. این سلسله مراتب می‌گوید که افراد پیش از آنکه به سوی برآورده‌کردن نیازهای بزرگتر حرکت کنند، انگیزه دارند که نیازهای اساسی را پاسخ دهند.
در حالی که برخی از مکتب‌های فکری موجود در آن زمان (مانند روانکاوی و رفتارگرایی) بر رفتارهای مساله‌ساز تمرکز داشتند، مازلو علاقه‌مند بود بیشتر درباره‌ی آنچه مردم را خوشحال می‌کند، و کارهایی که برای رسیدن به این خوشحالی انجام می‌دهند، تحقیق کند.
مازلو به عنوان یک اومانیست معتقد بود که افراد ذاتا تمایل دارند که خودشان را شکوفا کنند؛ یعنی بتوانند حداکثر پتانسیل‌های خود را تحقق بخشند. برای رسیدن به این هدف غایی، باید تعدادی از نیازهای اساسی دیگر مانند نیاز به غذا، ایمنی، عشق و عزت نفس برآورده شوند. (اومانیسم شالوده فرهنگ و فلسفه بعد از رنسانس در غرب است که بر اساس آن، انسان میزان کلیه ارزش‌ها و فضایل از جمله حق و حق‌گرایی است.)
هرم نیازهای مازلو، ۵ سطح مختلف دارد. بیایید با بررسی پایین‌ترین سطح از هرم مازلو، نیازهای فیزیولوژیکی، نگاهی دقیق‌تر به نیازهای انسانی طبق این تئوری داشته باشیم.
نیازهای انسان از نظر مازلو
سلسله مراتب نیازهای مازلو، اغلب به صورت یک هرم نمایش داده می‌شود. پایین‌ترین سطح هرم را نیازهای اولیه انسان تشکیل می‌دهند و پیچیده‌ترین نیازها در بالای هرم قرار دارند. نیازهای اولیه همان نیازهای اساسی جسمی شامل نیاز به غذا، آب، خواب و گرما است. پس از برآورده شدن این نیازهای سطح پایین، افراد می‌توانند به سمت نیازهای بعدی که امنیت و ایمنی است، حرکت کنند
در ادامه هرم، نیاز به عزت نفس شخصی و احساس موفقیت در اولویت قرار می‌گیرد. مازلو، مانند کارل راجرز، برای دستیابی به پتانسیل‌های فردی بر اهمیت خود شکوفایی – روند رشد و توسعه‌ی هر فرد – تاکید داشت. همینطور که فرد در هرم پیش می‌رود، نیازهایش هم روانی و اجتماعی می‌گردند و خیلی زود، نیاز به عشق، دوستی و صمیمیت اهمیت پیدا می‌کند.
نیازهای کاستی در مقابل نیازهای رشد
مازلو معتقد بود که نیازهای کمبود یا کاستی (Deficiency Needs) و نیازهای رشد (Growth Needs) هر دو برای غریزه دارای یک ارزش هستند و نقش مهمی در ایجاد انگیزه‌ی رفتارها بازی می‌کنند. نیازهای فیزیولوژیکی، امنیتی، اجتماعی و اعتباری همه نوعی از نیازهای کمبود هستند که در اثر محرومیت ایجاد می‌شوند. ارضای این نیازهای سطح پایین برای اجتناب از احساسات ناخوشایند یا عواقب آن بسیار مهم است. مازلو بالاترین سطح هرم را به عنوان نیازهای رشد نامید. این نیازها ناشی از کمبود چیزی نیستند، بلکه از تمایل به رشد به عنوان یک فرد ایجاد می‌شوند.
در حالی که هرم مازلو و تئوری او عموما به عنوان یک سلسله مراتب سفت و سخت تصور می‌شود، مازلو خاطر نشان کرد که ترتیبی که طبق آن، نیازها برآورده می‌شوند همیشه از این سلسله مراتب استاندارد پیروی نمی‌کند. به گفته‌ی او، برای مثال برای بعضی از افراد نیاز به عزت نفس از نیاز به عشق بیشتر احساس می‌شود. برای دیگران، نیاز به تحقق خلاق حتی از اساسی‌ترین نیازها نیز مهم‌تر می‌گردد.
۱. نیازهای فیزیولوژیکی
نیازهای فیزیولوژیکی اساسی، احتمالا برایتان کاملا مشهود هستند. این نیازها شامل مواردی هستند که برای بقای ما بسیار اهمیت دارند. برخی از این نیازهای عبارت هستند از:
- غذا
- آب
- نفس کشیدن
- هم‌ایستایی یا هومئوستاز (تمایل به حفظ پایداری و ثبات)
علاوه بر نیازهای اساسی به مواد مغذی، هوا و تنظیمات دمایی، نیازهای فیزیولوژیکی شامل مواردی مانند سرپناه و پوشاک نیز می‌شود. مازلو همچنین تولید مثل جنسی را در این سطح از هرم نیازها قرار می‌دهد چراکه برای بقا و تکثیر گونه‌ها ضروری است.
۲. نیاز به امنیت و ایمنی
هرچه به سمت بالا و سطح دوم هرم مازلو حرکت کنیم، الزامات کمی پیچیده‌تر می‌شوند. در این سطح، نیاز به امنیت و ایمنی در اولویت قرار می‌گیرد. مردم خواهان کنترل و نظم در زندگی خود هستند. بنابراین، این نیاز به امنیت و ایمنی تا حد زیادی به رفتارهایی در این سطح منجر می‌شوند. برخی از نیازهای اساسی امنیتی و ایمنی عبارت هستند از:
- امنیت مالی
- سلامتی و بهباشی
- ایمنی در برابر حوادث و صدمات
پیدا کردن شغل، اخذ بیمه‌ی درمانی و مراقبت‌های بهداشتی، باز کردن حساب پس‌انداز و نقل مکان به یک محله‌ی امن‌تر همه نمونه‌هایی از اقداماتی هستند که با انگیزه‌ی پاسخ به نیاز امنیت و ایمنی انجام می‌گیرند. سطح اول و دوم هرم مازلو، در کنار هم «نیازهای اساسی» انسان را تشکیل می‌دهند.
۳. نیازهای اجتماعی
نیازهای اجتماعی در سلسله مراتب مازلو شامل مواردی مانند عشق، پذیرش و تعلق خاطر است. در این سطح، نیاز به روابط عاطفی، روابط انسان را هدایت می‌کند. برخی از مواردی که این نیاز را برآورده می‌کنند عبارت هستند از:
- دوستی
- دلبستگی‌های عاشقانه
- خانواده
- گروه‌های اجتماعی
- گروه‌های جامعه
- کلیساها و سازمان‌های مذهبی
برای جلوگیری از بروز مشکلاتی از قبیل تنهایی، افسردگی و اضطراب، مهم است که افراد احساس کنند که توسط سایرین دوست داشته و پذیرفته می‌شوند. روابط شخصی با دوستان، خانواده و معشوق نقش مهمی در این زمینه ایفا می‌کنند. همچنین حضور در گروه‌های دیگری مثل گروه‌های مذهبی، تیم‌های ورزشی، باشگاه‌های کتاب‌خوانی و سایر فعالیت‌های گروهی می‌توانند مهم باشند.
۴. نیاز به احترام
در سطح چهارم هرم مازلو، نیاز به تقدیر و احترام قرار دارد. هنگامی که نیازهای سه سطح پایین برآورده شدند، نیازهای احترام نقش برجسته‌تری در انگیزه‌بخشی به رفتار ایفا می‌کنند. در این مرحله، به دست آوردن احترام و قدردانی از سوی دیگران اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. مردم نیاز دارند کارهایی انجام دهند که بعد این نیازها دیده شوند. علاوه بر نیاز به احساس موفقیت و پرستیژ، نیازهای احترام شامل مواردی مانند عزت نفس و ارزش شخصی نیز می‌شوند.
شرکت در فعالیت‌های حرفه‌ای، دستاوردهای آکادمیک، مشارکت در تیم‌های ورزشی و سرگرمی‌های شخصی همه می‌توانند در تحقق نیازهای این گروه نقش داشته باشند. کسانی که می‌توانند با کسب عزت نفس خوب و دیده شدن توسط دیگران به نیازهای احترام پاسخ دهند، نسبت به توانایی‌های خود احساس اعتماد به نفس بیشتری می‌کنند. آنان که فاقد عزت نفس و احترام از سوی دیگران هستند، ممکن است احساس فرومایگی را تجربه کنند. نیازهای احترام و نیازهای اجتماعی، در کنار هم نیازهای روانی را در هرم مازلو شکل می‌دهند.
۵. نیاز به خودشکوفایی
در بالاترین سطح از هرم مازلو، نیازهای خودشکوفایی قرار دارند. مازلو با اشاره نیاز انسان برای تحقق کامل پتانسیل‌های خود، توضیح داد:«آنچه که یک انسان می‌تواند باشد، باید بشود».
مازلو خودشکوفایی را اینگونه تعریف می‌کند: «شاید بتوان خودشکوفایی را به عنوان استفاده و بهره‌برداری کامل از استعدادها، قابلیت‌ها، پتانسیل‌ها و غیره توصیف کرد. به نظر می‌رسد افراد شکوفا شده، می‌توانند بهترین خود را به نمایش بگذارند. آن‌ها کسانی هستند که رشد کرده‌اند و به مرحله‌ی کامل توانایی‌هایشان رسیده‌اند».
افراد خود شکوفا، خودآگاه و مشغول رشد فردیشان هستند. آن‌ها کمتر به عقاید دیگران توجه می کنند و تنها به تحقق پتانسیل‌های خود علاقه‌مندند.
نقدهای وارد شده بر نظریه آبراهام مازلو
نظریه‌ی مازلو هم در روانشناسی و هم در خارج از آن بسیار محبوب شده و به ویژه، عرصه‌های آموزشی و تجاری تحت تاثیر این تئوری قرار گرفته‌اند. با این وجود، مفاهیم ارائه شده توسط مازلو کاملا برای همه پذیرفته نبوده و انتقاداتی را متوجه خود کرده است. از جمله مهم‌ترین انتقادات به هرم مازلو و نظریه‌اش شامل موارد زیر است:
- نیازها از یک سلسله مراتب پیروی نمی‌کنند: درحالیکه برخی مطالعات از نظریه‌های مازلو پشتیبانی می‌کنند، بسیاری از آن‌ها نتوانسته‌اند ایده‌ی سلسله‌مراتبی نیازها را اثبات کنند. « Wahba» و « Bridwel» گزارش داده‌اند که شواهد کمی رتبه بندی نیازها توسط مازلو را تائید می‌کنند و حتی شواهد کمتری مبنی بر اینکه این نیازها به صورت سلسله مراتبی هستند، بدست آمده است.
- آزمایش این نظریه دشوار است: سایر انتقادها به نظریه‌ی مازلو یادآور می‌شوند که تعریف وی از خودشکوفایی را به سختی می‌توان طی آزمایشات علمی بررسی کرد. تحقیقات خود مازلو نیز، در مورد خودشکوفایی بر اساس نمونه بسیار محدودی از افرادی بود که او یا می‌شناخت یا بیوگرافی افراد مشهوری بود که مازلو معتقد بود آن‌ها به خود شکوفایی دست یافته‌اند.
سخن پایانی؛ چرا هرم مازلو تاثیرگذار بود؟
صرف‌نظر از این انتقادات، هرم مازلو بخشی از یک تغییر مهم در روانشناسی را نشان می‌دهد. روانشناسی انسان‌گرایانه مازلو، به جای تمرکز بر رشد و رفتارهای غیرطبیعی، بر رشد افراد سالم متمرکز بود. درحالیکه تحقیقات نسبتا کمی در مورد این نظریه انجام شده است، اما سلسله مراتب نیازهای مازلو هم در روانشناسی و هم در خارج از این عرصه بسیار مشهور و محبوب است. در مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۱ انجام شد، محققان دانشگاه «ایلوینویز» تصمیم گرفتند این سلسله مراتب نیازها را آزمایش کنند.
آنچه آن‌ها کشف کردند این بود که اگرچه برآورده کردن نیازها به شدت با خوشبختی مرتبط بود، اما مردم از فرهنگ‌های مختلف در سراسر جهان گزارش داده‌اند که حتی در صورتیکه بسیاری از نیازهای اولیه‌شان برآورده نشده است، نیاز به خودشکوفایی و نیازهای اجتماعی برایشان حائز اهمیت است. چنین نتایجی حاکی از آن است که اگرچه نیازها می‌توانند محرک قدرتمندی در پدیدآمدن رفتارهای انسانی باشند، لزوما شکل سلسله مراتبی، مانند آنچه در هرم مازلو مشاهده می‌شود، ندارند.
نظر شما در این رابطه چیست؟ آیا شما سلسله‌مراتبی بودن نیازها را در خود احساس می‌کنید، یا برای شما نیز صرف‌نظر از ارضای نیازهای اولیه‌تان، به رشد فردی و شکوفا شدن پتانسیل‌هایتان اهمیت می‌دهید؟
اگر به مسائل روانشناسی علاقمند هستید، پیشنهاد می‌کنیم راز موفقیت انسان های بزرگ که به شما در مسیر موفقیت کمک می‌کند را در انگیزه بخوانید.
